Global Hunger Index : भूक निर्देशांकात पाकिस्तान आणि नेपाळ भारताच्या पुढे आहेत. हे वाचल्यानंतर सामान्य माणूस अवाक होतो. आकडेवारी पाहून वाटते की, या दोन गरीब आणि कमकुवत देशांकडे एवढे अन्नधान्य कुठून आले की ते भूक निर्देशांकात भारताच्या पुढे आहेत?
भारतीय लोक उपाशी झोपतात का? हा निर्देशांक खोटा आहे, काही लिहा? भारतात भरपूर जमीन आहे. शेत आहे आणि उत्पादन देखील वाढले आहे. त्याच्यातून उत्पन्न मिळते. सरकार शेतकऱ्यांना मदत करते, आर्थिक मदत करते.
मग भूक निर्देशांकात भारत या दोन देशांच्या मागे कसा? हा प्रश्न काळजी करायला आणि विचार करायला लावणारे आहे. तुमच्याही मनात अनेक प्रश्न तुमच्या मनात येत असतील. तेव्हा जाणून घेऊ या, वास्तव काय आहे?
जो पाकिस्तानात पूर आल्यास भारताकडून धान्य मागतो. नेपाळमधील कोणत्याही नैसर्गिक आपत्तीमध्ये भारताने सर्वप्रथम मदत केली आहे, अशा परिस्थितीत जागतिक भूक निर्देशांकात भारत या दोन देशांच्या मागे पडला आहे यावर विश्वास ठेवता येणार नाही.
जागतिक भूक निर्देशांक 2000 सालापासून सातत्याने प्रसिद्ध होत आहे. ते दूर करण्याचा उद्देश हा आहे की, जगातील देशांनी 2030 पर्यंत झिरो हंगरचे उद्दिष्ट गाठले पाहिजे. हे संयुक्त राष्ट्रांनी निश्चित केलेल्या शाश्वत विकास उद्दिष्टांपैकी एक आहे.
उच्च उत्पन्न असलेल्या देशांचा ग्लोबल हंगर इंडेक्स (Global Hunger Index-GHI) मध्ये समावेश नाही. भूक लागण्याचे व मोजण्याचे मानक माप काय आहे? म्हणजेच शरीरात किती कॅलरीज जात आहेत. पण GHI ला हे दिसत नाही.
भुकेची सर्वसाधारण व्याख्या त्याला मान्य नाही. अनेकांचा समावेश आहे. त्यात अनेक गोष्टींचा समावेश आहे. जसे सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचा अभाव इ. आता GHI भूक कशी मोजते ते समजून घेऊ. तो चार गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करतो.
या चार पॅरामीटर्सवर भूक निर्देशांक तयार केला जातो
प्रथम- कुपोषण म्हणजे अन्नघटकांची पुरेशी मात्रा नाही. अन्नाची उपलब्धता आणि कुपोषित लोकसंख्येचा वाटा. म्हणजेच सर्व कॅलरीज शरीरात जात नाहीत.
दुसरा- Child Wasting जाणे म्हणजेच पाच वर्षांखालील मुले जी गंभीरपणे कुपोषित आहेत. याचा अर्थ मुलाचे वजन त्याच्या उंचीनुसार किती आहे. वजन कमी असेल तर त्याला चाइल्ड वेस्टिंग म्हणतात.
तिसरे-Child Stunting म्हणजे पाच वर्षांखालील मुले त्यांच्या वयानुसार योग्य उंची गाठू शकत नाहीत. म्हणजेच क्रॉनिक न्यूट्रिशनची (Chronic Undernutrition) स्थिती पाहिली जाते.
चार- Child Mortality (बालमृत्यू) म्हणजे पाच वर्षांखालील मुलांच्या मृत्यूचे प्रमाण, तेही पोषणाअभावी. दुसरे कारण अस्वास्थ्यकर वातावरण पाहतात.
देशांना निर्देशांकात कसे स्थान दिले जाते?
प्रत्येक देश 100 गुणांच्या प्रमाणात मोजला जातो. कुपोषण आणि बालमृत्यू 33.33% आणि मुलांचा अपव्यय आणि मुलांची वाढ 16.66% वर मोजून अंतिम गुणांक काढला जातो.
ज्या देशांना 9.9 किंवा त्यापेक्षा कमी गुण मिळतात त्यांना भूकबळीच्या निम्न श्रेणीत टाकले जाते. ज्यांचे गुण 20 ते 34.9 पर्यंत आहेत त्यांना गंभीर श्रेणीत टाकले जाते. ज्यांचा स्कोअर 50 किंवा त्यापेक्षा जास्त आहे त्यांना अत्यंत चिंताजनक श्रेणीत टाकले जाते.
भारताला 29.1 गुण मिळाले आहेत, म्हणजेच तो गंभीर श्रेणीत येतो. तर नेपाळला 81, पाकिस्तानला 99, श्रीलंकेला 64 आणि बांगलादेशला 84 गुण मिळाले आहेत.
2000 मध्ये भारताचा हा स्कोअर 38.8 होता. जो 2014 मध्ये 28.2 इतका कमी झाला. तेव्हापासून भारताच्या भूक निर्देशांकात सातत्याने वाढ होत आहे.
भूक निर्देशांकात ‘भूक’ खरोखरच मोजली जाते का?
गेल्या वर्षी सप्टेंबरमध्ये इंडियन जर्नल ऑफ मेडिकल रिसर्चमध्ये एक अहवाल प्रसिद्ध झाला होता. ग्लोबल हंगर इंडेक्स ज्याचे नाव होते ते खरोखर भूक मोजत नाही – एक भारतीय दृष्टीकोन.
भारत ही जगातील पाचवी सर्वात मोठी अर्थव्यवस्था आहे. जगातील अनेक प्रकरणांमध्ये आणि निर्देशकांमध्ये अग्रगण्य आहे.
मात्र प्रत्येक वेळी तो हंगर इंडेक्समध्ये का मागे पडतो? इंडियन कौन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्च (ICMR) ला GHI पॅरामीटर्सचे परीक्षण करण्यास सांगितले होते. त्यानुसार तपासणी करण्यात आली.
तेव्हा असे दिसून आले की, भूक मोजण्यासाठी जीएचआय स्केल योग्य नाही. भूक मोजण्यासाठी प्रत्येक देशाचे स्वतःचे प्रमाण असावे. कारण प्रत्येक देशाची परिस्थिती, वातावरण आणि खाण्याच्या सवयी वेगवेगळ्या असतात.
जीएचआय उपासमारीचे उपाय करते ते चार घटक म्हणजे कुपोषण, मुलांची वाढ, मुलांचा अपव्यय आणि बालमृत्यू. भूक या चारही बाजूनी मोजली जात नाही.
या चारही गोष्टींवरून आरोग्याची स्थिती जाणून घेता येते. अशा स्थितीत त्याला भूक निर्देशांक असे नाव देणे विसंगत ठरेल.
जीएचआयमध्ये टक्केवारी म्हणून समाविष्ट केलेला डेटा लोक सामान्य लोकांमधील भुकेल्या लोकांच्या संख्येशी जोडतात, जे अतिशय चुकीचे आहे.
सन 2009-10 पर्यंत विविध सर्वेक्षण करून भुकेशी संबंधित अप्रत्यक्ष डेटा गोळा करणाऱ्या मोजक्या देशांपैकी भारत एक आहे.
या सर्वेक्षणात लोकांना विचारण्यात आले की, तुम्हाला दिवसातून दोनवेळ जेवण मिळते का? एनएसएसओ हे सर्वेक्षण करत असे. राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही त्याची ओळख झाली.
आता असे मानले जाते की असा डेटा पुन्हा सबमिट करणे आवश्यक आहे. भूक मोजणे हा एक संवेदनशील मुद्दा आहे. हे मोजण्यासाठी, आजकाल अन्न असुरक्षितता अनुभव स्केल (FILES) प्रचलित आहे.
अन्न आणि पोषण तांत्रिक सहाय्य (FANTA), अन्न प्रवेश सर्वेक्षण साधन (FAST) आणि सुधारित आवृत्ती MFAST आहे. भारतात या पद्धतींनीही भूक मोजता येते.