Explained Uniform Civil Code in Marathi । उत्तराखंडमधील निवडणुका जिंकल्यानंतर, मुख्यमंत्री पुष्कर सिंह धामी यांनी मंत्रिमंडळाच्या बैठकीनंतर, एकसमान नागरी संहिता, एकसमान नागरी संहिता लागू करण्यासाठी एक समिती स्थापन केली, जी त्याच्या तरतुदी तयार करेल आणि विधेयकाचा मसुदा तयार करेल.
तसे, गोवा हे देशातील एकमेव राज्य आहे जिथे हा कायदा लागू आहे. आपल्या राज्यघटनेत त्याची अंमलबजावणी करण्याची तरतूद आहे, परंतु हा कायदा देशात किंवा इतर कोणत्याही राज्यात लागू होत नाही. अनेक दिवसांपासून देशात याची मागणी होत आहे.
भाजपच्या अंतर्गत पक्षीय पातळीवर अंमलबजावणीची मागणी होत आहे. 2019 च्या लोकसभा निवडणुकीसाठी भाजपने आपल्या जाहीरनाम्यात याचा समावेश केला होता.
त्याचवेळी, उत्तराखंड निवडणुकीपूर्वी मुख्यमंत्री धामी यांनी निवडणूक जिंकून सत्तेत आल्यास कायद्याची अंमलबजावणी करू, असे सांगितले होते.
आता त्यांनी या दिशेने पुढाकार घेतला आहे. देशातील कोणतेही राज्य हा कायदा करू शकते का? हे जाणून घेणे देखील मनोरंजक आहे.
समान नागरी संहिता काय आहे?
समान नागरी संहिता संपूर्ण देशासाठी तसेच विवाह, घटस्फोट, वारसा, दत्तक इत्यादी कायद्यांमध्ये सर्व धार्मिक समुदायांसाठी समान कायदा प्रदान करते. धर्माच्या पलीकडे असलेल्या सर्वांसाठी त्याचे पालन आवश्यक आहे.
राज्यघटनेत याची तरतूद आहे का?
होय, घटनेच्या कलम 44 मध्ये असे म्हटले आहे की भारताच्या सर्व भागांतील नागरिकांसाठी एकसमान नागरी संहिता सुनिश्चित करण्यासाठी सरकार प्रयत्न करेल.
कलम 44 हे राज्यघटनेत समाविष्ट केलेल्या राज्य धोरणाच्या मार्गदर्शक तत्त्वांपैकी एक आहे. म्हणजेच कोणतेही राज्य हवे असल्यास त्याची अंमलबजावणी करू शकते.
संविधान त्याला परवानगी देते. कलम 37 हे परिभाषित करते की राज्य धोरणाच्या निर्देशात्मक तरतुदी न्यायालयात बदलल्या जाऊ शकत नाहीत. पण, त्यात केलेली मांडणी सुशासनाच्या प्रवृत्तीशी सुसंगत असावी.
देशात समान नागरी कायदा आहे का?
हा कायदा देशात काही बाबतीत लागू आहे. परंतु, काही प्रकरणांमध्ये नाही. समान नागरी संहिता भारतीय करार कायदा, नागरी प्रक्रिया संहिता, वस्तूंची विक्री कायदा, मालमत्तेचे हस्तांतरण कायदा, भागीदारी कायदा, पुरावा कायदा, इत्यादींना लागू होते. तथापि, विवाह, घटस्फोट आणि वारसा यासारख्या बाबींना वैयक्तिक कायद्यात आधार आहे किंवा धार्मिक संहिता.
हा कायदा भारतात पहिल्यांदा कधी लागू करण्यात आला?
ब्रिटीश राजवटीत भारतात समान नागरी संहिता लागू करण्यात आली होती, जेव्हा ब्रिटीश सरकारने १८३५ मध्ये आपल्या अहवालात गुन्हे, पुरावे आणि करार यासारख्या विविध मुद्द्यांवर भारतीय कायद्यात समानता आणण्याची गरज व्यक्त केली होती. तथापि, अहवालात नंतर हिंदू आणि मुस्लिमांसाठी वैयक्तिक कायदे वगळण्याची शिफारस करण्यात आली.
सध्याची परिस्थिती काय आहे?
ब्रिटिश राजवटीत व्यवस्थेत बदल झाले. 1941 मध्ये, हिंदू कायद्याचे संहितीकरण करण्यासाठी, बी.एन. राव यांनी समिती स्थापन केली.
त्यांच्या शिफारशींवर आधारित, 1956 मध्ये हिंदू, बौद्ध, जैन आणि शीख यांच्यासाठी वारसा, मालमत्ता आणि घटस्फोटाशी संबंधित कायद्यात सुधारणा करून हिंदू उत्तराधिकार कायदा म्हणून एक नवीन कायदा लागू करण्यात आला. तथापि, मुस्लिम, ख्रिश्चन आणि पारशींसाठी स्वतंत्र वैयक्तिक कायदे अप्रभावित राहिले.
समान नागरी कायद्याची मागणी का?
- जेणेकरून समाजातील संवेदनशील घटकांना संरक्षण मिळू शकेल.
- महिला आणि धार्मिक अल्पसंख्याकांसह असुरक्षित गटांना सामाजिक सुरक्षा प्रदान करा.
- कायद्यातील समानता देशातील राष्ट्रवादी भावना मजबूत करेल.
- कायदे सोपे केले जातील.
- एकसमान संहिता वेगळे कायदे नसतील परंतु विवाह, वारसा आणि वारसा हक्कांसह विविध मुद्द्यांसाठी समान कायदे असतील.
त्याचा धर्मनिरपेक्षतेशी काही संबंध आहे का?
धर्मनिरपेक्ष या शब्दाचा मूळ अर्थ भारतीय राज्यघटनेत अंतर्भूत आहे. धर्मनिरपेक्ष प्रजासत्ताकाने धार्मिक प्रथांवर आधारित वेगळे कायदे करण्याऐवजी सर्व नागरिकांसाठी समान कायदे केले पाहिजेत.
समान नागरी संहिता लागू झाल्यास, सर्व विद्यमान वैयक्तिक कायदे रद्द केले जातील, त्यामुळे त्या कायद्यांमधील लिंगभेदाची समस्या दूर होईल.
यावर आक्षेप काय आहेत?
- विश्लेषकांचे म्हणणे आहे की समान नागरी संहितेची मागणी केवळ जातीय राजकारणाच्या स्वरूपात आहे.
- बहुलवादाचा या सामाजिक सुधारणेचा अधिक फायदा होईल, असे समाजातील एका मोठ्या वर्गाला वाटते.
- कोणत्याही धर्माचा प्रचार आणि प्रसार करण्याच्या स्वातंत्र्याचे संरक्षण करणारे भारतीय राज्यघटनेचे कलम 25 भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 14 मध्ये अंतर्भूत समानतेच्या संकल्पनेच्या विरुद्ध आहे.
हे फक्त गोव्यातच कसे लागू आहे?
खरे तर, गोवा स्वतंत्र होण्यापूर्वी 1867 पासून पोर्तुगीज नागरी संहिता लागू होती. गोवा स्वतंत्र झाल्यानंतर हा कायदा तिथेही कायम राहिला. ज्याला आता समान नागरी संहिता म्हणून ओळखले जाते.
गोव्याची समान नागरी संहिता क्लिष्ट नाही किंवा त्यात कठोर तरतुदीही नाहीत. याउलट, हिंदूंना काही अटींनुसार बहुपत्नीत्वाची परवानगी मिळते. गोव्यात जन्मलेल्या हिंदूंसाठी ही तरतूद लागू असेल.
त्यानुसार जर पत्नीला वयाच्या 25 वर्षापर्यंत मुले नसतील तर पती पुन्हा लग्न करू शकतो. जरी पत्नी 30 वर्षांच्या वयापर्यंत मुलाला जन्म देऊ शकत नसली तरी पती पुनर्विवाह करू शकतो.
कुठलेही राज्य त्याची अंमलबजावणी करू शकेल का?
होय, राज्यघटनेने ते राज्याचा विषय म्हणून परिभाषित केल्यामुळे, राज्ये त्यांची इच्छा असल्यास ते लागू करू शकतात. परंतु हे विधेयक राज्य विधानसभेने दोन तृतीयांश बहुमताने मंजूर केले असते.
त्यानंतर ते राज्यपालांकडे पाठवले जाते, ज्यांना त्यांची स्वाक्षरी आवश्यक असते. तथापि, काही राज्यांचे कायदे काही वेळा राष्ट्रपतींकडे मंजुरीसाठी पाठवले जातात.
कोणत्याही जाती धर्माची व्यक्तिस सर्व समान कायदा
देशासाठी एक समान नागरी कायदा हा खरे तर मूलभूत अधिकार म्हणून राज्यघटनेत अंतर्भूत होणे आवश्यक होते, पण अल्पसंख्याकांच्या आग्रहाखातर तो केवळ राज्यकारभारासाठीच्या मार्गदर्शक तत्त्वांमध्येच समाविष्ट करण्यात आला. राज्यघटना तयार करताना अशी अपेक्षा होती की कालांतराने जनमत तयार करून असा कायदा करण्यात यावा.
डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी म्हटल्याप्रमाणे त्याला असलेला अल्पसंख्याकांचा विरोध कमी करण्यासाठी तो ऐच्छिक ठेवता आला असता.
आंबेडकरांनी म्हटले होते की, समान नागरी कायदा बनवतानाच भविष्यातील संसदेला अशी तरतूद करणे सहज शक्य होते की, सुरुवातीला जे कोणी हा कायदा मान्य करण्यास तयार असतील त्यांनाच तो लागू केला जाईल, म्हणजे सुरुवातीच्या काळात तो पूर्णपणे ऐच्छिक असेल.
सर्वोच्च न्यायालयाने अनेक वेळा याबाबत योग्य ती पावले उचलण्याची सरकारला आग्रहाची विनंती केली आहे
सर्व जाती-धर्माचे आरक्षण रद्द होईल का?
समान नागरी कायदा लागू झाला पाहिजे. डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी घटनेत नमूद केले आहे. मात्र, त्याचा मसुदा अद्याप तयार झालेला नाही.
मात्र, हा प्रश्न आल्यावर ‘नागरी कायदा’ म्हणजे काय आणि आरक्षण म्हणजे काय, हे समजून घ्यावे लागेल. आरक्षण आणि नागरी कायदा यांचा थेट संबंध नाही.
नागरी कायदा म्हणजे विविध समाजातील विवाह, पोटगी, काडीमोड, दत्तक इ. जात, जमाती किंवा धर्म यांच्याशी संबंधित कायद्यांचे प्रमाणीकरण किंवा संहिता असा याचा अर्थ असतो. भारतातील विविध धर्म किंवा जमातींचे विवाह, काडीमोड, दत्तक इत्यादींबाबत विशिष्ट नियम आहेत.
स्वातंत्र्योत्तर काळात सर्व धर्म आणि पंथांसाठी समान कायदा असणे हे सर्व धर्म आणि पंथांना मान्य नव्हते. त्यामुळे धर्मावर आधारित नागरी कायदे भारतीय राज्यघटनेत समाविष्ट करण्यात आले.
किंबहुना राज्यघटना ‘धर्मनिरपेक्ष’ नाही हे अधोरेखित करते. हे लक्षात घेऊन भविष्यात महासंघात समान नागरी कायदा लागू करण्याचा मानस आहे, असे डॉ. आंबेडकर बोलले आहेत.
समान नागरी कायद्याचा उद्देश वेगवेगळ्या नागरी कायद्यांच्या संदर्भात सर्व भारतीयांसाठी एकच नागरी कायदा तयार करणे हा आहे.
जर हे अस्तित्वात आले तर हिंदू नागरी कायदा, ख्रिश्चन नागरी कायदा, मुस्लिम नागरी कायदा इत्यादी कायदे वेगळे राहणार नाहीत, जे सर्व भारतीयांना समान कायदा लागू होतील.
उदाहरणार्थ, नागरी कायद्यातील मतभेदांमुळे एखाद्या हिंदू मुलीला तिच्या वडिलांच्या मृत्यूनंतर तिच्या मालमत्तेचा समान हिस्सा मिळू शकतो, परंतु मुस्लिम कायद्यानुसार, मुलीला फक्त एक तृतीयांश हिस्सा मिळण्याचा हक्क आहे.
तसेच, हिंदू किंवा ख्रिश्चन एका वेळी एकच विवाह करू शकतात. परंतु मुस्लिम नागरी कायदा एकापेक्षा जास्त विवाहांना परवानगी देतो.
त्याचप्रमाणे हलालाचा उल्लेख मुस्लिम कायद्यात एक वाईट प्रथा म्हणून करण्यात आला आहे, जी एक अनिष्ट प्रथा आहे.
समान नागरी कायद्याचा उद्देश विविध कायद्यांमधील असमानता दूर करणे आणि समान आदर्श नागरी कायदा सर्व भारतीयांना समानतेने लागू करणे हा आहे.
समान नागरी कायद्यातील आरक्षणाचा या प्रकाराशी थेट संबंध नाही. तात्पर्य असा आहे की समान नागरी कायदा आरक्षण रद्द करेल का असा प्रश्न तुम्हाला पडला असेल तर त्याचे उत्तर आरक्षण रद्द होणार नाही असे आहे.
हिंदू कोड बिल काय होते?
हिंदू कोड बिल (हिंदू कोड बिल) हा भारतातील एक मसुदा कायदा होता. हा मसुदा 24 फेब्रुवारी 1949 रोजी संसदेत मांडण्यात आला होता.
स्वतंत्र भारताचे पहिले कायदा मंत्री डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी भारतातील सर्व जाती आणि धर्मातील महिलांना जाचक रूढी आणि परंपरांपासून मुक्त करण्यासाठी हा मसुदा लिहिला होता.
आंबेडकरांनी या हिंदू कोड बिलावर 4 वर्षे, 1 महिना आणि 26 दिवस काम केले. हे विधेयक 1947 पासून ते फेब्रुवारी 1949 मध्ये संसदेत मांडण्यात आले. या विधेयकात कायद्यातील सात वेगवेगळ्या घटकांचे कलमांमध्ये रूपांतर करण्याचा प्रयत्न आहे.
हिंदू कोड बिल हा भारताचा मसुदा कायदा होता. यासाठी डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांनी तब्बल 4 वर्षे 1 महिना अभ्यास करून हे विधेयक तयार केले होते.
भारतातील सर्व जातीतील महिलांना जाचक रूढी आणि परंपरांपासून मुक्तता मिळावी आणि त्यांना समान संधी मिळावीत यासाठी हे विधेयक लागू करण्यात आले.
तथापि, काही धर्मांध आणि परंपरावाद्यांमुळे हे विधेयक मंजूर होऊ शकले नाही आणि त्यांनी 25 सप्टेंबर 1951 रोजी कायदा मंत्री पदाचा राजीनामा दिला.
या विधेयकामुळे हिंदू धर्मातील पूर्वीपासून चालत आलेल्या रूढी बंद होणार होत्या, उदा. पुरूषांसाठी दोन किंवा अधिक विवाहांची मान्यता बंद केली जाईल.
यामुळे महिलांना गरज पडल्यास घटस्फोट घेण्याचे स्वातंत्र्यही मिळेल आणि त्यामुळे अशा अनेक गोष्टींना आळा बसेल. मात्र, बाबासाहेबांचे सर्व प्रयत्न व्यर्थ गेले नाहीत.
कारण त्यानंतर 1955 आणि 1956 मध्ये 4 वेगवेगळ्या भागांत अल्प प्रमाणात विधेयक मंजूर झाले पण ते लोकसभेत मंजूर झाले आणि अनेक महिलांचे जीवन सुखकर झाले. आपण ज्याला हिंदू नागरी कायदा म्हणतो त्यात बौद्ध, जैन, शीख आणि इतर धर्मांचा समावेश होतो.
एकदा हिंदू कोड बिलाबद्दल बोलताना प्र. के. अत्रे स्वतः म्हणाले होते की, जर सरकारने बाबासाहेबांनी मांडलेले विधेयक जसेच्या तसे मान्य केले असते तर हिंदू समाज अधिक प्रगत झाला असता.
देशात हिंदू, मुस्लिम, ख्रिश्चन आणि इतर धर्मांसाठी वैयक्तिक कायदे आहेत. 1955 च्या संसदेत झालेल्या कायद्यामुळे हिंदू धर्मात मात्र विवाह, घटस्फोट, वारसा आणि दत्तक घेणे कायद्यानुसार होते. पण मुस्लिम धर्मात या गोष्टी शरिया कायद्यानुसार ठरवल्या जातात.
शिया आणि सुन्नी या दोन प्रकारच्या मुस्लिमांमध्येही वेगवेगळे कायदे आहेत. यातील अनेक कायदे महिलांसाठी जाचक आहेत. धर्मातील सर्व भेदभाव दूर करून सर्व धर्मांना समान कायदा लागू करण्यासाठी समान नागरी कायदा आहे.
राष्ट्रीय पातळीवर समानता असली तरी धार्मिक भेदभाव अजूनही आहे
- हिंदू धर्मात आता महिलांना संपत्तीत वाटा मिळू शकतो, पण मुस्लिम महिलांना नाही.
- समान नागरी कायदा लागू झाल्यानंतर सर्व प्रकारचा धार्मिक भेदभाव केला जाईल, अशी तरतूद संविधानात आहे.
- हिंदू नागरी कायद्यात बौद्ध, जैन, शीख, लिंगायत, वीरशैव आणि इतर धर्मांचा समावेश होतो. त्यामुळे अनेक धर्मांनी हा कायदा मान्य केला आहे.
- तथापि, ख्रिश्चन आणि मुस्लिम यांसारख्या धर्मांचे वेगळे कायदे आहेत. त्यामुळे राष्ट्रीय स्तरावर लोकांमध्ये समानता असली तरी धार्मिक परंपरा भेदभाव दर्शवतात.
हा कायदा लागू झाल्यानंतर काय होणार?
- समान नागरी कायदा देशभर लागू झाला, तर कायद्यानुसार सर्व समान होतील, मग तो जातीचा विचार न करता. प्रत्येकाला समान अधिकार आणि विशेषाधिकार असतील.
- समान कायदा सर्व लोकांना लागू असल्याने सर्वांमध्ये एकतेची भावना निर्माण होऊ शकते.
- कायद्यापुढे सर्व लोक समान असतील. विविध धर्मांचे वैयक्तिक कायदेही न्यायव्यवस्थेतील अडचणी कमी करू शकतात.
समान नागरी कायदा लागू करण्यात कोणती आव्हाने आहेत?
बहुतेक धर्माचे लोक या पूर्वकल्पित कल्पनांशी भावनिक दृष्ट्या जोडलेले असल्याने, त्यांना वाटते की कायदा स्वीकारणे त्यांच्या धर्मासाठी धोकादायक आहे. पर्यायाने ते विरोध करतात.
मुस्लिम पर्सनल लॉ बोर्डाचे सचिव म्हणतात की, शरिया कायदा अल्लाहची देणगी आहे, तो माणूस बदलू शकत नाही. त्यामुळे हे आव्हान आहे.
भारत हे धर्मनिरपेक्ष राष्ट्र असल्याने, समान नागरी कायदा लागू करणे म्हणजे त्यांचे धर्मस्वातंत्र्य हिरावून घेणे, असे अनेकांचे म्हणणे आहे.
तसेच हा कायदा लागू केल्याने आपण बहुसंख्य हिंदूंच्या दबावाखाली येऊ, अशी भीती व अपप्रचार काही जण करीत असतात.
त्याचवेळी काँग्रेस पक्षाने अल्पसंख्याकांची मतपेढी लक्षात घेऊन आतापर्यंत कायदा होऊ दिला नाही. त्यामुळे याची अनेक कारणे आहेत.
आतापर्यंत, तुमच्या लक्षात आले असेल की समान नागरी कायदा विवाह, घटस्फोट, वारसा आणि दत्तक या सर्व गोष्टींबद्दल आहे.
तसेच या संदर्भातील कायदे सर्व धर्मांसाठी समान असले पाहिजेत, जेणेकरून सर्व लोक कायद्यासमोर समान असतील आणि त्यांच्यामध्ये लिंग, भाषा, प्रदेश, धर्म किंवा जात या आधारावर भेदभाव केला जाऊ नये.
यामुळे आरक्षण आणि समान नागरी कायदा या दोन भिन्न गोष्टी बनतात. या दोन्ही गोष्टींमध्ये काहीही साम्य नाही. यातून निर्माण होणारे गैरसमज दूर होतील हीच अपेक्षा.
सुरुवातीला आरक्षण धोरणाचा निकष कमी-अधिक प्रमाणात जाण्याचा घटक होता. विशेषतः खालच्या जातींना आरक्षण धोरणाचा आधार होता.
त्यानंतर ते जात आणि वर्गात बदलले (1989) हे दोन घटक मंडल आयोगात विलीन झाले. नरसिंह राव सरकारकडून गरीब आणि सवर्णांना आरक्षण दिले गेले.
याशिवाय लोकांच्या मागणीनुसार अनुसूचित जाती-जमाती प्रवर्गात समावेश करणे, ओबीसी प्रवर्गात समावेश करणे हे लोक आणि विविध सरकारांनी केले.
यातील काही बदल समानता निर्माण करण्याच्या उद्देशाने आहेत, तर काही बदल असमानतेच्या बाजूने आहेत. ही समानता, न्याय, समान संधी या घटनात्मक सामाजिक क्रांतीविरुद्ध प्रतिक्रांती आहे. आता ही सर्व जातीय आरक्षणे रद्द करून गुणवत्तेवर आरक्षण द्यावे, अशी मागणी होत आहे.
समान नागरी कायद्याची संसदेच्या अधिवेशनात मागणी
17व्या लोकसभेच्या पावसाळी अधिवेशनात भाजप खासदार निशिकांत दुबे यांनी देशात समान नागरी कायदा लागू करण्याची मागणी केली होती.
प्रश्नोत्तराच्या सत्रात निशिकांत दुबे म्हणाले की, राज्यघटनेच्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार देशातील सर्व नागरिक समान आहेत.
“समान नागरी हक्कांसाठी संसदेत विधेयक आणण्याची वेळ आली आहे. यामुळे सर्व नागरिक भारतीय बनतील. कोणीही हिंदू, मुस्लिम किंवा ख्रिश्चन नाही,” असे दुबे म्हणाले होते.
भारतात आज मुस्लिम, ख्रिश्चन आणि पारशी समुदायांसाठी स्वतंत्र वैयक्तिक कायदे आहेत, तर हिंदू नागरी कायद्यात हिंदू, शीख, जैन आणि बौद्ध समुदायांचा समावेश आहे.
मुस्लिम वैयक्तिक कायद्यात, वडिलांच्या किंवा पतीच्या मालमत्तेवर स्त्रियांना हिंदू नागरी कायद्यानुसार जितका अधिकार आहे तितका अधिकार नाही.
समान नागरी कायदा लागू झाल्यास विवाह, घटस्फोट आणि संपत्तीचे वितरण समान होईल आणि हीच मोठी समस्या आहे.
समान नागरी संहिता म्हणजे न्याय्य कायदा ज्याचा कोणत्याही धर्माशी काहीही संबंध नाही. म्हणजेच समान नागरी कायदा लागू केला असता तर सर्व धर्मांना समान कायदा असेल.